ببین
دیاربکر
دیوارهای شهر دیاربکر
شهرستان سور که در مرکز دیاربکر قرار دارد، سابقه تاریخی گسترده ای دارد که از هوریانی ها شروع شده و تا عثمانی ها ادامه داشته است. مهمترین این آثار دیوارهایی است که شهر را احاطه کرده است، که از منظره هوایی شبیه یک سپرماهی است.
دیوارهای شهر دیاربکر که در فهرست میراث فرهنگی جهانی یونسکو قرار دارد، در صدر آثار بی شمار این شهر قرار دارد. دیوارهای قلعه دور تا دور شهر را احاطه کرده و از دو قسمت قلعه داخلی و قلعه بیرونی تشکیل شده است. دیوارهای دیاربکر از نظر قدیمی بودن و ارتفاع در میان قلعه های جهان رتبه اول را دارند. قلعه دیاربکر که تقریباً همه آن سالم مانده است و آثار تمدن های زیادی را به همراه خود دارد، نزدیک به 5000 سال است که با سرپیچی از زمان، سر پا ایستاده است. با عرض ۳ تا ۵ متر و ارتفاع ۱۱ تا ۲۱ متر، دارای عظمتی است که ارزش دیدن را دارد. دیوارهای دیاربکر که ۵۵۰۰ متر طول دارد با ۸۲ برج خود، تاج گذاری شده و مانند گردنبندی به گردن شهر پیچیده شده است. اینجا دارای ویژگی های یک موزه در فضای باز با کتیبه ها و نقش برجسته های خود است، که آثار مربوط به قبل و بعد از مسیح را در 63 کتیبه جداگانه و نقش های متعدد حفظ کرده است.
باغ های هوسال
باغ های هوسال که بین دیوارهای شهر دیاربکر و رودخانه دجله واقع شده است، از ماردین کاپی شروع شده تا پل اون گزلو در غرب و ینی کاپی در شرق امتداد دارد. اینجا یک زمین کشاورزی درجه یک با خاکهای آبرفتی بسیار حاصلخیز است که توسط رودخانه دجله حمل می شوند. مساحت کل باغ های هوسال که توسط یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهانی قرار گرفته است، تقریباً 4 هزار دکار است. در باغ های هوسال؛ سبزیجاتی مانند اسفناج، کاهو، پیازچه، جعفری، شاهی، کلم، تربچه، برگ چغندر، راکت، گوجه فرنگی، فلفل، بادمجان، لوبیا و کدو و میوه هایی مانند گردو، انجیر، زردآلو، آلو، آلبالو، گیلاس، توت و هلو پروش داده می شوند. یکی دیگر از ویژگی های باغ های هوسال این است که بهشت پنهانی پرندگان است که محل زندگی نزدیک به ۱۰۰ گونه پرندگان بزرگ و کوچک می باشد. در باغ های هوسال، 79 گونه پرنده مانند سینه سرخ، سسک زیتونی، قمری، پیپت درختی، سنگ چشم پشت سرخ، گلوسفید و زنبورخوار مشاهده می شوند، بخصوص سسک بید که تعداد آنها در بهار بیشتر می شود و سهره که چهار فصل وجود دارد.
دیوارهای داخلی قلعه
قلعه داخلی که با دیواری به شکل قوس در گوشه شمال شرقی منطقه ای که توسط دیوارها پوشانده شده، از شهر جدا شده است، مانند مینیاتوری از قلعه خارجی با دیوارهای اطراف آن است. همچنین اطلاعات موجود در منابع به عنوان تاریخ ساخت و ساز. قلعه داخلی که در زمان حکومت آل ارتق ها دستخوش تغییرات چشمگیری شده، هنگامی که در قرن شانزدهم تحت حاکمیت امپراتوری عثمانی قرار گرفت، شکل نهایی را به خود گرفت. قلعه داخلی در مجموع دارای چهار دروازه به نام های سارای، اوغرون، کوپلی و فتیح است. دروازه های فتیح و اوغرون به بیرون؛ در حالیکه دروازه های سارای و کوپلی به مرکز شهر باز می شوند. هر یک از برجک های قلعه داخلی که در مجموع از 18 برجک تشکیل شده است، با عملکردهای مختلفی مجهز شده اند. این برجک ها که برای کارهایی مانند انبار اسلحه و مهمات، انبار غلات و مواد غذایی، زندان، انبار تجهیزات نظامی نیز مورد استفاده قرار می گرفتند، در دوره های آل ارتق و عثمانی تغییرات چشمگیری داشته اند.
قلعه داخلی
دیاربکر، یک شهر مهم فرهنگی، به عنوان مرکز فعالیت های فرهنگی و اقتصادی تمدن های بزرگ در هر دوره از تاریخ پذیرفته شده است و مهد بسیاری از تمدن های پی در پی بوده است. مرکز شهر در هزاره 6 پیش از میلاد در تپه باستانی آمیدا (ویران تپه ) در نقطه ای به نام "قلعه داخلی" (ایچ کاله) تأسیس شد. با نگاهی به شواهدی از قلعه داخلی که تا به امروز برجا مانده و موقعیت آن، می توان دریافت که این مکان تقریباً در هر دوره از روند تاریخی تا سالهای اخیر به طور مداوم به عنوان "مرکز اداری شهر" عمل کرده است. تپه آمیدا، کاخ آرتوکلو، مسجد حضرت سلیمان و مقبره 27 صحابه، کلیسای سنت جورج، چشمه اصلانلی، طاق آرتوکلو، و همچنین موزه باستان شناسی، آزمایشگاه منطقه ای مرمت و حفاظت، اداره پذیرش استانداری، ساختمان ژاندارمری مورد استفاده به عنوان کافه تریا، زندان قدیمی، ساختمان سپاه، ساختمان های عدلیه A و عدلیه B و موزه آتاتورک در قلعه داخلی واقع شده است، که در طول تاریخی مرکز اداری استان بود.
موزه باستان شناسی قلعه داخلی دیاربکر
اولین موزه این شهر، که از زمان تأسیس نخستین بنیان تمدن مدرن، 12400 سال پیش، تا امروز در دیاربکر، جایی که رودخانه دجله زاده شده، در آن نگهداری می شود، در سال 1934 در مدرسه زنجیریه (سنجریه) نزدیک مسجد جامع افتتاح شده است.
تصور می شود برای اولین بار در هزاره 3 قبل از میلاد در دوره هوری ها، قلعه ای در قلعه داخلی ساخته شده است که مرکز اداری آن در طول تاریخ بوده است. تپه آمیدا، واقع در اینجا، اولین نقطه ای است که این شهر در آن تأسیس شده و از هزاره 6 قبل از میلاد مسکونی شده است.
قلعه زرزوان و معبد میتراس
پادگان مرزی رم، قلعه زرزوان و معبد مرموز میترا در مرزهای شهرستان چنار در 48 کیلومتری دیاربکر واقع شده اند. قلعه زرزوان در استان دیاربکر، شهرستان چنار، در بزرگراه دیاربکر - ماردین واقع شده است. تاریخچه قلعه زرزوان، که پادگان مرزی رم بود، به 3 هزار سال پیش، به دوره آشور (882-611 قبل از میلاد) بازمی گردد. تا زمان فتح ارتش های اسلام در سال 639، بدون وقفه مورد استفاده قرار گرفته است. آخرین معبد میترا که در جهان یافت می شود، در بهترین محل استقرار نظامی در جهان قرار دارد. این ساختار که متعلق به آیین عرفان می باشد، اولین معبد در مرز شرقی رم است.
سازه های معماری از قبیل برج دیده بانی و دفاعی، کلیسا، ساختمان اداری، محراب سنگ زرادخانه در منطقه جنوبی شهرک نظامی وجود دارد که توسط دیوارهایی به طول 1200 متر و ارتفاع 15 متر احاطه شده است. در شمال، خیابان ها، ویلا ها و اقامتگاه ها را می توان دنبال کرد. در منطقه ای که محل اقامت در آن واقع شده است، سرداب ها، کلیسای زیرزمینی، پناهگاه زیرزمینی و معبد میترا نیز وجود دارد. در خارج از دیوارها، کانالهایی که آب محل مسکونی را تأمین می کنند، کاسه های قربانی و معادن سنگ را می توان مشاهده کرد. در منطقه شهر مردگان، مقبره های سنگی و مقبره های طاقدار توجه را به خود جلب می کنند. در قلعه زرزوان، هم یک شهر روی زمین و هم شهری زیرزمینی وجود دارد. قلعه زرزوان و معبد میتراس در فهرست موقت میراث جهانی یونسکو است.
تپه باستانی آمیدا
تپه باستانی آمیدا، واقع در ایچکاله در مرکز شهر دیاربکر، محلی است که اولین بار اسکان در مرکز دیاربکر آغاز شده است. از آنجا که این تپه مرکز اداری دیاربکر است، قلب دیاربکر محسوب می شود. مشخص شده است که اولین سکونتگاه در تپه باستانی آمیدا از 8 هزار سال پیش در سال ۶۱۰۰ پیش از میلاد (در اواخر دوره نوسنگی-اوایل فرانوسنگی) آغاز شده و بدون وقفه تا به امروز ادامه داشته است. این تپه یکی از سکونتگاه های نادر در جهان است که اسکان و استقرار در آن از دوران باستان تا امروز بدون وقفه ادامه داشته است.
تپه باستانی آمیدا، که مرکز اداری منطقه دیاربکر است، از نظر مرکزیت اداری بدون وقفه، دارای اهمیت است. تپه باستانی آمیدا که قلب دیاربکر است از این جهت دارای اهمیت است که شامل کاخ آرتوکلو می باشد، مکانی که در آن اولین ربات های جهان ساخته شده و خدمت نموده اند.
پل اونگوز (پل دجله)
این پل که به آن پل دجله یا پل سیلوان نیز گفته می شود، همانطور که از کتیبه روی آن مشخص است، در زمان نظام الدین نصر در زمان مروانیان بین سالهای 1065 و 1067 ساخته شده است. این پل به مرور توسط نیروهای محاصره کننده شهر تخریب شد و بعداً ترمیم شد. این پل با ده چشم کاملاً از سنگ تراشیده شده بازالت و سنگ طبیعی ساخته شده است. عرض روسازی پل که 18 متر طول دارد، 7 تا 8 متر است. در انتهای کتیبه پل، نقش برجسته یک شیر متمایل به راست، در قابی حک شده بر روی سنگ بازالت در همان سطح وجود دارد. برخی نشانه گذاری های کوچک بر روی سنگ های دیگر در بدنه پل شتر این شکل شیر نیز یافت می شوند. همچنین یک رستوران وجود دارد که در آن ذائقه های برجسته غذاهای شهر و منطقه ما سرو می شود، و یک کافه که در آن شب های ایوان ترتیب داده می شود و مرکزی است که گردشگران داخلی و خارجی به آنجا هجوم می آورند.
پل مال آبادی
این پل به فاصله 22 کیلومتر در شرق سیلوان، بر روی رود باتمان واقع شده است. این بنا توسط تیمورتاش آل ارتق بین سالهای 1147 تا 1148 در دوره آل ارتق ساخته شده است. به لحاظ شکل و طرح، پل که در طول های مختلف و در خطوط شکسته در جهت شرق-غرب گسترش می یابد، از سه بخش مختلف تشکیل شده است.
این سازه عنوان عریض ترین پل قوسی سنگی جهان را یدک می کشد. حتی گنبد ایاصوفیه نیز از این طاق بزرگ قوسی کوچکتر است. همچنین عرض دو طاق دیگر تقریباً 3 متر است. این پل که از سنگ آهک زرد ساخته شده، از سطح آب تا سنگ تاج 150 متر طول، 7 متر عرض و 20 متر ارتفاع دارد.
این پل نه تنها برای عبور و مرور، بلکه برای اقامت نیز ساخته شده است. در دو طرف طاق اصلی، دو اتاق وجود دارد که مخصوصاً در روزهای سخت زمستان، کاروانها و مسافران در آن اقامت می کنند. در قسمت جنوبی پل اشکال و تزئینات مختلفی وجود دارد. مال آبادی در فهرست موقت میراث فرهنگی یونسکو قرار دارد.
پل ها
پل دوه گچیدی که در دوره آل ارتق ساخته شده و یک منطقه در اطراف آن وجود دارد که امکان پیک نیک را فراهم می نماید و پل هابورمان نیز که در دوره آل ارتق ساخته شده است، از جمله سازه هایی است که می توان در دیاربکر مشاهده کرد.
کاخ آرتوکلو (آل ارتق)
کاخ آرتوکلو دیاربکر، واقع در تپه باستانی آمیدا (ویران تپه)، بین سالهای 1200 تا 1222 بر روی پایه های کاخ روم، که در دوره روم ساخته شده بود و به دلایل مختلف تخریب شد، مجددا ساخته شده است. این کاخ، که در طول دوره آل ارتق، مرکز تحقیقات علمی بود، بعداً توسط حکومت های تأسیس شده در آمید(دیاربکر) مورد استفاده قرار گرفت. این کاخ که در قرن 18 در دوره عثمانی متروک شده بود، به دلیل بی توجهی فرو ریخته است.
اولیا چلبی، که در دهه 1650 از آمید بازدید کرده است، اطلاعاتی در مورد قصر در قلعه داخلی ارائه می دهد. اولیا چلبی ذکر می کند که این کاخ دارای 150 اتاق و تعداد زیادی دیوان خانه بوده است، که هر وزیر دارای یک اتاق، حمام و استخر در کاخ ساخته شده بوده است و این کاخ به یک کاخ بزرگ با تزئینات لایه لایه تبدیل شده است. چلبی اظهار داشته است که تمام پنجره ها و بالکن های کاخ مشرف به رود دجله، صحرای دجله و دره کاراتپه بوده است و چشم اندازهای زیبایی داشته، علاوه بر این، طاق آرتوکلو در وسط ارگ وجود دارد. طاق؛ تقریبا به عرض 10 متر می باشد. بر روی کتیبه بزرگ روی طاق نوشته شده است که این بنا در سال 1206 در زمان سلطان محمود آل ارتق، همزمان با کاخ آرتوکلو ساخته شده است. این ورودی قوسی، که تقریباً 10 متر عرض دارد، دارای کیفیتی است که بیش از یک هدف دفاعی، نماد قدرت دولت است و بر آن تأکید می کند.
برج ها
از دید پرندگان، دیوارهای دیاربکر که به صورت سپر ماهی است، با ۸۲ برج، تاج گذاری شده اند. این برج ها عموماً مدور هستند، تعداد کمی از آنها چند ضلعی هستند و قسمتهای رو به بنوسن و دره دجله به طور کلی چهار گوش هستند. طبقات پایین برجها که دو طبقه طراحی شده اند، به عنوان انبار استفاده می شده، در حالی که طبقات فوقانی برای موقعیت گرفتن سربازان در زمان جنگ طراحی شده بودند. برخی از برجهای مهم در قلعه اولی بدن، هفت برادر، نور، سلجوقی، فندق، لبلبیکران و عقرب است. برج کچی (بز)، جایی که کوه کرکلار، پل اونگوزلو و باغ هوسل بهترین چشم انداز را دارند، بازدیدکنندگان را مجذوب خود می کند.
چهار دروازه اصلی در هر دو قلعه داخلی و قلعه بیرونی در دیوارهای دیاربکر وجود دارند. این دروازه ها، دروازه های داغ کاپی، ماردین کاپی، ینی کاپی و اورفا کاپی هستند که برای محافظت از شهر در برابر انواع خطرات از خارج و همچنین اطمینان از اتصال شهر با جهان خارج ساخته شده اند. این دروازه ها وسیله ای برای کنترل نه تنها شهری با اهمیت نظامی، بلکه معبر ورودی ها و خروجی ها به دیاربکر، یکی از مهم ترین مراکز تجاری بین المللی شمالی بوده است.
مسجد جامع دیاربکر
مسجد جامع، یکی از قدیمی ترین مساجد آناتولی، بزرگترین و مشهورترین مجموعه سازه ای در میان مساجد تاریخی این شهر است. شایع است که این سازه که قبل از فتح دیاربکر توسط اصحاب در سال 639 یک کلیسا، قبل از آن کنیسه و قبل از آن معبد خورشید پرستان بوده است، در زمان حضرت موسی ساخته شده است.
مسجد جامع یک مجموعه بزرگ با نمازخانه ای متعلق به فرقه های حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی، ساعت آفتابی است که توسط جزری در حیاط ساخته شده، سرداب زیرزمینی مربوط به دوره روم، 38 کتیبه روی دیوارهای آن و مدرسه مسعودیه و زنجیریه می باشد. لازم است، نه از تاریخ مسجد بزرگ دیاربکر که شهر علم و فرهنگ است، بلکه از مسجد بزرگ تاریخی بپرسیم.
مسجد حضرت سلیمان و مقبره اصحاب
این مسجد که با دو نام متفاوت به مسجد پیامبر سلیمان و مسجد کاله معروف است، زیارتگاه مردم محلی و خارجی ها است، زیرا مقبره حضرت سلیمان و مشهد 27 صحابه در اینجاست. مهم ترین ویژگی مسجد واقع در قلعه داخلی این است که فتح دیاربکر از اینجا در زمان حضرت عمر آغاز شد و مشهد اصحاب، جایی که در زمان تسخیر دیاربکر، مسلمانان در آن به شهادت رسیده بودند، در اینجا قرار دارند. سنگ بازالت سیاه، کاملاً مسجد را تحت سیطره خود درآورده و ظاهری قلعه مانند به مسجد بخشیده است. مسجد؛ یک مجموعه ساختمانی متشکل از یک مقبره اصحاب، نمازخانه، یک مناره مربعی و یک سری چشمه است.
مسجد نبي (پیامبر)
مسجد نبی، که در بین مردم معروف به مسجد پیغمبر است، اثری از دوره آک کویونلوها است و یک مسجد با پلن مربعی و یک گنبد است که قدمت آن به قرن ها می رسد. این اثری از دوره آک کویونلو است که ارزش این را دارد که با حدیث روی مناره مربعی آن و هماهنگی ایجاد شده توسط تناوب سنگهای سفید و سیاه مشاهده شود.
مسجد اسکندر پاشا
مسجد اسکندر پاشا توسط اسکندر پاشا، دوازدهمین والی عثمانی دیاربکر، بین سالهای 1551 و 1554 ساخته شده است. این مسجد که یکی از زیباترین نمونه کارهای معمار سنان است، با طرح T وارونه خود، در مرکز توجه بسیاری از محققان داخلی و خارجی قرار دارد. در شرق این مسجد، مقبره ای متعلق به خانواده اسکندر پاشا وجود دارد. این مقبره با گنبد مرکزی و دو طرح نیم گنبدی، تنها نمونه در دیاربکر است و اثری است که ارزش دیدن دارد.
مسجد ملک احمد پاشا
این مسجد بین سالهای 1587 تا 1591 توسط ملک احمد پاشا، والی دیاربکر در خیابانی به نام وی ساخته شده است. نام مسجد ملک احمد پاشا نیز در تحفه المعماری، جایی که آثار معمار سنان جمع آوری شده است، ذکر شده است. ورودی ساختمان کاملاً جلب توجه می کند. درب ورودی اصلی که با مقرنص ها برجسته شده و از دیوار بیرون آمده است، مشرف به خیابان است.
مناره چهار پایه، مسجد شیخ مطهر (شیخ مطر)
این مسجد که توسط سلطان قاسم در سال 1500 در دوره آک کویونلو ساخته شده است، بیش از خودش به دلیل مناره اش مشهور است. مناره چهارپایه ساختمان تنها نمونه مناره در آناتولی است. چهار ستون این مناره نماد 4 مذهب اسلام است. از آنجا که این تنها نمونه در آناتولی است، هر ساله به مرکز توجه گردشگران داخلی و خارجی تبدیل می شود. مناره مربع شکل که به لحاظ عناصر تاریخی و فرهنگی از اهمیت گردشگری است، بر روی 4 ستون سنگی یکپارچه، چهار گوشه ساخته شده است. طبق یک باور، آرزوی شخصی که هفت بار از زیر ستون ها رد می شود، برآورده می شود.
مسجد جامع سیلوان (مسجد صلاح الدین ایوبی)
در مرکز شهرستان سیلوان واقع شده است. در سال 1157 در زمان نجم الدین آلپی آل ارتق ساخته شده است. در مسجد که در سال 1227 در دوره ایوبی ها مرمت شد، برخی از ضمائم اضافه شده و صلاح الدین ایوبی نامگذاری شد. مسجد جامع سیلوان با تزئینات و معماری خود یک بنای تاریخی است. کتیبه نجم الدین آلپی (1152-1176) بر حلقه گنبد مسجد قرار دارد. کتیبه های متعلق به عباسیان نیز در قسمت های مختلف مسجد یافت می شود.
مسجد و مناره پارلی صفا
مسجد پارلی صفا، که در قرن اول ساخته شده است، به دلیل مناره خود بیش از خودش مشهور است. مناره ای که در کنار مسجد با تزئینات فراوان قرار دارد، مسجد را در پس زمینه احتشام خود قرار داده است. این مناره که کاملاً تزئین شده است، با نمایش بی نظیر خود در مرکز توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی قرار دارد. با شروع از قاعده تا مخروط آن، مناره آن، تزئین شده با کتیبه های کوفی و نسخی، اشکال و نقش های مختلف و مانند توری دوزی شده، به شکلی زیبا به سمت آسمان برمی خیزد. تا همین اواخر، با روکشی پوشانده می شد و جمعه ها باز می شد. این مسجد را "پارلی"، یعنی مسجد "معطر" نیز می نامند، به دلیل بوی عرفانی که از گیاهی مخلوط در مواد استفاده شده در ساخت مسجد و مناره، از آن می آید. در گذشته مناره مسجد قبل از هر جمعه با استفاده از عطر با پارچه پوشانده می شد و این پارچه در روز جمعه برداشته می شد. بنابراین، این عطر در روز جمعه پخش می شود، و به ایجاد یک محیط باصفا کمک می کند.
مساجد
مساجد فاتح پاشا، نصوح پاشا، حضرت عمر، حسرو پاشا، بهرام پاشا و علی پاشا که از نظر تاریخ هنر و مورخان معماری نیز در دیاربکر جایگاه مهمی دارند، از اهمیت بالایی برخوردار هستند.
کلیسای مار پتیون کلدانی
در نزدیکی مسجد شیخ مطهر است. مالکیت آن هنوز هم به طور فعال توسط کلدانیان وابسته به مذهب کاتولیک استفاده می شود. این یک مجموعه ساختمانی با ساختمان های ضمیمه مورد نیاز است، که به یکدیگر متصل هستند. در این مجموعه کلیسای مار پتیون، اقامتگاه و سه حیاط وجود دارد که هنوز تحت مرمت است.
کلیسای ارامنه سورپ گیراگوس
این کلیسا که در محله اوزدمیر واقع شده است، کلیسایی است که توسط ارامنه ارتدکس استفاده می شود. کلیسای سورپ گیراگوس، یکی از آثار مهم تاریخ معماری ارمنستان، بزرگترین کلیسای ارمنی در خاورمیانه است. این کلیسا که ظاهر پر ابهتی دارد، در جهت شرقی-غربی گسترش می یابد. پس از اتمام مرمت، برای بازدید عموم باز خواهد شد.
مدارس
مدرسه لطیفیه واقع در شمال شرقی مسجد فاتح پاشا و مدرسه علی پاشا که مدتی به عنوان "خانه ای برای مریدان" مورد استفاده قرار می گرفت، از جمله مدارس تاریخی است که در دیاربکر برای بازدیدکنندگان قابل استفاده است.
خانه جاهد صدقی تارانجی
جاهد صدقی تارانجی، از شاعران مشهور دیاربکر، در این خانه واقع در محله جامی کبیر در سال 1910 متولد شد و آثار فراموش نشدنی بسیاری در تاریخ ادبیات ما مانند شعر "35 سال" بر جای گذاشت. خانه ای که این هنرمند در آن متولد شده و دوران جوانی خود را سپری کرد، یکی از خانه هایی است که معماری مسکونی دیاربکر را به بهترین شکل نشان می دهد. در این خانه که از سال 1973 به عنوان موزه مورد استفاده قرار می گیرد، وسایل شخصی شاعر، نامه ها و کتاب ها و آثار مردم نگاری وی به نمایش گذاشته شده است.
موزه کتابخانه احمد عارف
احمد عارف شاعر معروف، که در سال 1927 در دیاربکر متولد شد، از جمله شاعران ماست که با شعر "از حسرت تو پابندها را فرسوده ام" از خاطرات پاک نشده است. این شاعر که کتاب شعرش بیشترین تعداد تیراژ را در ترکیه دارد، یکی از شاعرانی محسوب می شود که زبان ترکی را به بهترین نحو به کار می برد. وسایل شخصی شاعر، شعرها و عکسهای دست نویس وی در موزه کتابخانه ادبیات احمد عارف به نمایش گذاشته شده است که یکی از برجسته ترین نمونه های معماری مسکونی دیاربکر است. علاوه بر این، کتابهای مختلف بسیاری در معرض استفاده خوانندگان موزه قرار داده می شود.
خانه ضیا گوک آلپ
ضیا گوک آلپ در سال 1876 در خانه ای که خانواده ضیا گوک آلپ در آن ساکن شدند، متولد شد و در سال 1924 در استانبول درگذشت. خانه ای که نویسنده در آن متولد و بزرگ شده و سالهای کودکی خود را سپری کرده است، با هدف زنده نگه داشتن یاد و خاطره شاعر و ماندگاری نام وی، در سال 1956 به عنوان موزه افتتاح شد.
این ساختمان که یکی از نمونه های معماری مدنی در دیاربکر است، در سال 1806 از سنگ بازالت به صورت دو طبقه ساخته شده است. از 3 ضلع تشکیل شده است که در اطراف حیاط مرکزی ردیف شده اند. در موزه، وسایل شخصی ضیا گوک آلپ، مجموعه اسناد، عکس ها، کتاب های موجود در کتابخانه وی، نامه ها و آثار قوم نگاری منطقه به نمایش گذاشته شده است.
عمارت جمیل پاشا
این عمارت که یکی از زیباترین نمونه های معماری مدنی در دیاربکر است، در سال 1888 توسط جمیل پاشا، فرماندار دیاربکر ساخته شد. این عمارت با مساحت بسیار وسیعی از بخش های حرمسرا و مردانه تشکیل شده است. عمارت مرمت شده به عنوان موزه شهر فعالیت می کند.
سرای حسن پاشا
بین سالهای 1572 و 1575 توسط وزیرزاده حسن پاشا پسر فرماندار سوكولو، والی دیاربكر ساخته شد. با این حال، از آنجا که والی حسن پاشا در این روند به کار دیگری منصوب شد، زمان تکمیل کاروانسرا در زمان عثمان پاشا، والی آن دوره بود. سیمون لهستانی، که در سال 1612 به دیاربکر آمد و از این شهر بازدید کرد، در کتاب سفرنامه خود ذکر کرده است که در سرا "اتاق های زیادی و دو انبار بزرگ در زیر زمین وجود دارد که می تواند 500 اسب را در خود جای دهد". اولیا چلبی، که در قرن هفدهم به این شهر آمده، اشاره کرده است که سرای حسن پاشا "یک ساختار بسیار متین و مستحکم، مانند یک قلعه" بوده است. سرای حسن پاشا، واقع در مرکز تجاری این شهر، بعد از سرای دلیلر، دومین کاروانسرای بزرگ دیاربکر است.
سرای سولوکلو
در سال 1683 توسط هانیلی اوغلو محمود چلبی و خواهرش آتیکه حاتون ساخته شده است. مشخص است که زالو برای مدتی توسط حکیمان از چاه سرا استخراج می شده است. از آنجائیکه زالوهای جمع آوری شده برای اهداف درمانی در اینجا جمع شده بودند، این سرا، موسوم به سرای سولوکلو شده است. سرایی که از طبقات فوقانی آن به عنوان اتاق استراحت و از انبارهای پایین به عنوان محل اقامت حیوانات استفاده می شده است؛ در زمان جنگ استقلال به عنوان مقر واحدهای سواره نظام مورد استفاده قرار گرفته است. هم اکنون یک جاذبه گردشگری عمومی بوده و یک کافه در آن جای گرفته است.
سرای دلیللر، سرای حسرو پاشا (هتل کاروانسرا)
این ساختمان که در نزدیکی دروازه ماردین در حصار شهر قرار دارد، به نام سرای حسرو پاشا نیز نامیده می شود. این مسافرخانه در سال 934 (1527 الی 28) توسط دلی حسرو پاشا، دومین بیگلربیگی عثمانی دیاربکر ساخته شد. دلیل نامگذاری این ساختمان به عنوان سرای دلیللر مکانی است که زائران در دوره زیارت با یکدیگر دیدار می کردند و راهنمایان زائران حج در اینجا اقامت می نموده اند. منطقه بزرگ روبروی کاروانسرا، ویرانه حاجیان نیز نامیده می شده است.
مکان های تاریخی
سرای عدلیه بزرگ، ساختمان فرماندهی سپاه، ساختمان انبار مهمات، عمارت اسکندر پاشا، عمارت آغولودره و عمارت کوش دیلی نیز جاهای ارزشمندی هستند که باید دید.
آرامگاه ساری سالتوک
در مقابل دروازه اورفا واقع شده است. زمان ساخت مقبره مشخص نیست. عنوان شده است که شخصی که در اینجا آرمیده است، شیخ صادق علی، یکی از اعضای فرقه گلشنیه، ملقب به ساری سالتوک است. مقبره در اعتقادات عوام مردم جایگاه مهمی دارد.
مقبره انوش نبی
نواده نسل سوم حضرت آدم، پسر حضرت شیت و پدربزرگ حضرت نوح است. نواده نسل سوم حضرت آدم، پسر حضرت شیت و پدربزرگ حضرت نوح است. مقبره انوش پیامبر در دهکده اوتلوجا، در حدود 12 کیلومتری ارگانی است. مقبره انوش پیامبر در دهکده اوتلوجا، در حدود 12 کیلومتری ارگانی است. حضرت انوش دانش عمیقی در زمینه نجوم داشته است. در داخل مقبره، کتیبه ای وجود دارد که شرح شجره نامه حضرت انوش می باشد. از آرامگاه وی به عنوان زیارتگاه مردم استفاده می شود و سالانه بازدید کنندگان زیادی از مکان وی بازدید می کنند.
بازار آشفچیلر
بازار آشفچیلر که در دهه ۱۹۴۰ در میدانی که بازارهای قدیمی، بین بازار گندم و بازار مسگرها قرار دارد تأسیس شده است، هم اکنون بازار آشفچیلر بین بالیکچیلار باشی و حمام دوا (شتر) قرار دارد. سبزیجات و میوه های مختلفی که در باغ های انگور و باغ های دره دجله پرورش داده می شوند، در بازاری به فروش می رسند که در ساعات اولیه صبح برپا می شود.
تپه زیارت و مقبره پیامبران
در مناطق مختلف اعیل، مقبره های متعلق به هشت پیامبر وجود دارد. سد دجله که در این منطقه ساخته شد، باعث زیر آب ماندن برخی مقبره های پیامبران شد، اما مقبره های پیامبران، حضرت الیسع(ع) و حضرت ذوالکفل(ع) در سال ۱۹۹۵ به تپه زیارت منتقل شد. نام این مکان که قبلاً به تپه نبی هارون معروف بود، به تپه زیارت تغییر یافت. تپه زیارت در نقطه ای که مشرف به شهرستان و سد دجله است، یک مرکز مهم گردشگری مذهبی است. مقبره های انبیا و اولیایی همچون حضرت الیسع(ع)، حضرت ذوالکفل(ع) و نبی هارون آصفی، هالاک نبی، هاروت نبی، ذوالنون نبی، دانیال نبی، هرمز نبی و رویم، برادرزاده و دستیار هارون نبی در اعیل قرار دارند. مقبره های انبیا و اولیایی همچون حضرت الیسع(ع)، حضرت ذوالکفل(ع) و نبی هارون آصفی، هالاک نبی، هاروت نبی، ذوالنون نبی، دانیال نبی، هرمز نبی و رویم، برادرزاده و دستیار هارون نبی در اعیل قرار دارند.
قلعه آشوری اعیل
تخمین زده می شود که این قلعه که بر روی یک سنگ یکپارچه محاصره شده با دره های عمیق در سه طرف و در طرف دیگر کنده کاری شده است، در زمان آشوریان بین سال های ۳۵۰۰ تا ۱۲۶۰ پیش از میلاد ساخته شده است. در جلد دوم "تاریخ کلیسا" اثر یوحنای اعیلی (یوحنای افسوس) که در اعیل به دنیا آمد؛ گفته می شود که هم مردم و هم سربازان در جریان جنگ های بین هون ها و روم شرقی (بیزانس) به قلعه اعیل پناه برده اند. در قسمت جلویی غرب قلعه اعیل، یک نگاره از یک پادشاه آشوری با خط میخی بلند وجود دارد.
کوه مقام (ذوالکفل)
در دامنه بالایی کوه ذوالکفل که تقریباً 5 کیلومتر با ارگانی فاصله دارد، مقبره ای متعلق به حضرت ذوالکفل وجود دارد. پس از سال 1958، تعمیرات مختلفی در مقبره و مسجد انجام شد، بخشهای جدیدی اضافه شد و به حالت فعلی درآمد. مقام ذوالکفل نبی که از آل ارتق تا دوره جمهوری، در هر دوره بودجه آن تأمین می شده است، بازدید کنندگان به ویژه در ماه های بهار به آن سرازیر می شوند.
چای اونو
تپه چای اونو در نزدیکی ارگانی، که بهترین نمونه از قدیمی ترین جوامع دهکده های کشاورزی در آناتولی را نشان می دهد و تاریخچه آن به هزاره 10 برمی گردد، نه تنها تاریخ منطقه ما بلکه تاریخ تمدن را نیز روشن می کند. چای اونو یک مرکز باستان شناسی است که گذار بشریت به یک نظم مسکونی را به بهترین وجه منعکس می کند. چای اونو یکی از قدیمی ترین نمونه های زندگی روستایی بر پایه غلات و اهلی سازی است و گام مهمی در تمدن امروزه محسوب می شود. چای اونو که یکی از نمونه های مهم در ترکیه از عصر نوسنگی که مرحله انتقال به تولید اول است، با معماری خود توجه را به خود جلب می کند و همچنین به عنوان مکانی که برای اولین بار در آن گندم کشت شده است، از اهمیت به سزایی برخوردار است. تحقیقات سیستماتیک انجام شده در چای اونو در قرن نوزدهم نشان داد که اسکان در منطقه بین سالهای 7250 الی 6750 قبل از میلاد آغاز شده است. در نتیجه این کاوش ها، خانه های گرد سنگ چین و کلبه های ساده متعلق به عصر نوسنگی کشف شد. باشکوه ترین سازه ای که در کاوش های چای اونو یافت شده، بنای یادبود معروف به "سازه سالتاشلی" است که تقریباً 10 متر عرض دارد و از بلوک های سنگ آهک بزرگ ساخته شده است که سطوح آن صاف و صیقلی شده است. چای اونو جایی است به نام "اسکان کلیدی" که خواه از نظر معماری آن و خواه از نظر یافته های غنی با خصوصیات مختلف، که در آن تمام گام های فرهنگی قابل مشاهده است، که به بهترین وجه منعکس کننده مناطق تاثیر پذیرفته و تاثیر گذار در رابطه با دوره نوسنگی بدون سفال است.
ویرانه های اصحاب کهف و دقیانوس
غارهای مقدس بسیاری وجود دارد که از نظر گردشگری ایمانی در جهان محبوب هستند. وجود اماکن اصحاب کهف در 33 مکان در جهان و 4 مکان در ترکیه، بیانگر اهمیت آن برای اسلام و مسیحیت است. موقعیت غار و کشور ذکر شده در داستان اصحاب کهف در قرآن به وضوح بیان نشده است، فقط ویژگی های آن توضیح داده شده است. در تحقیقات آکادمیک، اظهار داشته شده است که غار اصحاب کهف، واقع در شهرستان لیجه در دیاربکر، با ویژگی های ذکر شده در قرآن صد در صد مطابقت دارد و اطلاعات موجود در کتیبه دیواره غار، اطلاعاتی در رابطه با غار اصحاب-کهف واقعی را روشن می کند.
غارهای بیرکلین
از نظر تاریخ و زیبایی های طبیعی در ترکیه و حتی کل خاورمیانه مکانی بی نظیر است. پادشاهان آشوری تیگلت پیلسر اول و سلمان نصار سوم، حاکمیت خود را با داشتن نقش برجسته ها و کتیبه هایی که در اینجا به دلیل ساختار جغرافیایی منطقه ساخته شده بود، مستند کردند. گفته می شود که ارتش های اسکندر بزرگ در طی لشکرکشی شرقی وی در اینجا اردو زدند.
غارها
می توانید از غارهای مصنوعی ساخته شده از سنگ در منطقه دران، غار کلیسایی که در آن یوحنای اعیل تحصیل کرده و غارهای هیلار و هاسونی دیدن کنید. همچنین می توانید پس از یک پیاده روی چالش برانگیز اما دلپذیر، از نقش برجسته های غارهای سنگی سینک چایی که در حدود 7 کیلومتری شمال غربی چرمیک واقع شده اند، دیدن کنید.
خانه سیلوان آتاتورک
در مرکز شهر سیلوان، در خارج از دیوارهای شهر، کنار رودخانه واقع شده است. این ساختمان متعلق به حطیب بی است. آتاتورک که در سال 1916 به عنوان فرمانده سپاه در سیلوان منصوب شده بود، 6 ماه در این عمارت اقامت داشت. آتاتورک در طول اقامت خود در اینجا جلوی پیشروی روسها به دیاربکر را گرفت و بیتلیس و موش را از اشغال دشمن نجات داد. در این جنگ با روس ها 13000 نفر اسیر شدند، 6500 نفر از انسان های ما به شهادت رسیدند. خسارات زیادی به روسها متحمل نمود و موجب عقب نشینی آنها شد. وی برای این دستاوردها "مدال ممتاز شمشیر طلایی" را دریافت نمود. این عمارت که آتاتورک به عنوان دفتر مرکزی خود از آن استفاده می کرد، امروز به عنوان موزه فعالیت می کند.
چشمه های آب گرم چرمیک
تا شهرستان چرمیک 3 کیلومتر فاصله دارد. این چشمه های آب گرم که با نام ملکه بلقیس نیز شناخته می شوند، از قرون وسطی تاکنون مورد استفاده قرار گرفته اند. چشمه های آب گرم چرمیک از نظر کیفیت، پس از چشمه های آبگرم ایتالیا دومین در جهان است. دو حمام تاریخی در این شهرستان وجود دارد، به نام های "بویوک پاشا" و "کوچوک پاشا". در اطراف چشمه های آبگرم، هتل ها و پانسیون های توریستی زیادی وجود دارد. چشمه های آب گرم چرمیک با عناصر غنی خود تقریباً یک منبع شفابخش هستند. از آبگرم نتایج بسیار خوبی در درمان روماتیسم های التهابی، التهاب اعصاب، پلی نوریت، فلج اطفال، سندرم های مزمن بیماری های زنان، بویایی و هواپخش ها، عفونت دستگاه تنفسی فوقانی به دست می آید. در منطقه آبگرم، "واحد فیزیوتراپی و توانبخشی" متعلق به دانشگاه دجله وجود دارد که در آن فیزیوتراپیست ها ارائه خدمات می کنند. آبگرم در چهار فصل خدمات ارائه می دهد. همچنین علاوه بر امکانات کاربری شهرداری، یک هتل آبگرم با گواهی بهره برداری گردشگری نیز وجود دارد.
